Το σύνολο των εμπειριών του παρελθόντος της εργατικής τάξης -η ιστορία της εκμετάλλευσης, τα βάσανα, οι αγώνες και οι ήττες της- ζωντανεύουν κάτω από την επίδραση των γεγονότων στη συνείδηση του κάθε προλετάριου, και του πιο καθυστερημένου, και τον ωθούν να πυκνώσει τις γράμμες του αγώνα. Σκέτα λόγια δεν πρόκειται να σταματήσουν αυτή την κολοσσιαία μάζα. Ο αγώνας πρέπει να ολοκληρωθεί είτε με την πιο λαμπρή νίκη είτε με την πιο τρομακτική ήττα.
Λέον Τρότσκι, Η Γαλλική Επανάσταση άρχισε, 1934
Οι διαπραγματεύσεις για τη συγκρότηση "εθνικού στρατού" συνεχίζονταν όλο το διάστημα μετά την απελευθέρωση της Αθήνας. Ο αγγλικός ιμπεριαλισμός και η κυβέρνηση ήθελαν ουσιαστικά να αφοπλίσουν μόνο τον ΕΛΑΣ. Η ηγεσία του ΕΑΜ/ΚΚΕ παζάρευε. Το ένα σχέδιο διαδέχονταν το άλλο. Στις 28 Νοέμβρη ο Παπανδρέου παρουσίασε ένα σχέδιο όπου στο νέο στρατιωτικό σώμα που θα δημιουργούνταν με την αποστράτευση των "εθελοντικών ένοπλων σχηματισμών" ο ΕΛΑΣ θα διατηρούσε δύναμη ίση με μία ταξιαρχία, ο ΕΔΕΣ άλλη μία και θα παρέμενε η Ορεινή Ταξιαρχία. Με άλλα λόγια, οι "επίσημες" κυβερνητικές δυνάμεις θα έμεναν ανέπαφες, ο ΕΔΕΣ θα διέλυε τη μία από τις δύο ταξιαρχίες "παρατακτής" δύναμης που διέθετε και ο ΕΛΑΣ θα διέλυε 30 από τις 31 ταξιαρχίες του! Δηλαδή ήταν μονομερής αφοπλισμός.
Στις 30 Νοέμβρη ο Παπανδρέου έδωσε για δημοσίευση στις εφημερίδες κυβερνητική διαταγή για αποστράτευση της "Εθνικής Πολιτοφυλακής" του ΕΑΜ μέχρι τη 1 Δεκέμβρη και για γενική αποστράτευση και παράδοση όπλων από τις 10 Δεκέμβρη. Οι έξι ΕΑΜικοί υπουργοί δεν υπογράφουν τη διαταγή και παραιτούνται.
Την επόμενη μέρα, η Κ.Ε. του ΕΑΜ καλεί σε μεγάλο συλλαλητήριο στο κέντρο της Αθήνας, στο Σύνταγμα. Και για τις 4 Δεκέμβρη σε Γενική Απεργία. Το απόγευμα της 2 Δεκέμβρη η κυβέρνηση απαγόρευσε το συλλαλητήριο. Αλλά πια η ηγεσία του ΕΑΜ/ΚΚΕ δεν μπορούσε να κάνει πίσω.
Το συλλαλητήριο ήταν τεράστιο και ειρηνικό. Αλλά όταν οι διαδηλωτές έφτασαν στο Σύνταγμα, αστυνομικοί που είχαν ακροβολιστεί στα κτήρια γύρω, άνοιξαν πυρ. Την εντολή την έδωσε ο διοικητής της Αστυνομίας Πόλεων, ο Άγγελος Έβερτ, πατέρας του πρώην προέδρου της ΝΔ, Μιλτιάδη Έβερτ.
23 νεκροί και 140 τραυματίες ήταν ο απολογισμός. Το ίδιο βράδυ, η ανασυγκροτημένη Κ.Ε. του ΕΛΑΣ, έδινε εντολή για επίθεση στα αστυνομικά τμήματα και το στρατόπεδο του Γουδίου. Ο "κόκκινος Δεκέμβρης" είχε αρχίσει και οι μάχες θα συνεχίζονταν για 33 μέρες στην Αθήνα.
Η περιγραφή αυτών των μαχών θα έπαιρνε πολλές σελίδες. Στις πρώτες δέκα μέρες των συγκρούσεων ο ΕΛΑΣ κυριεύει τη μια μετά την άλλη τις θέσεις των κυβερνητικών δυνάμεων. Ξεκαθαρίζει τις γειτονιές κυριεύοντας τα αστυνομικά τμήματα. Προωθείται προς το κέντρο της πόλης, φτάνει να καταλάβει τη Σχολή Ευελπίδων στο Πεδίο του Άρεως, το κτήριο της Ειδικής Ασφάλειας στην πλατεία Βικτωρίας, το Πολυτεχνείο και την πλατεία Κάνιγγος. Καταλαμβάνει τη συνοικία του Ψυρρή, φτάνοντας στην Πειραιώς. Η κυβέρνηση και οι Άγγλοι είναι πολιορκημένοι σε μερικούς θύλακες: στο στρατόπεδο του Γουδίου, στο στρατόπεδο Μακρυγιάννη και σε μια περιοχή ανάμεσα στο Σύνταγμα και την Ομόνοια, τη "Σκομπία", όπως την αποκαλούσαν κοροϊδευτικά οι ΕΛΑΣίτες. Στις 11 Δεκέμβρη ο στρατηγός Αλεξάντερ, ο βρετανός διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στη Μεσόγειο, τηλεγραφούσε στον Τσόρτσιλ ότι "τα βρετανικά στρατεύματα βρίσκονται πολιορκημένα στο κέντρο της πόλεως".
Από τις 11 Δεκέμβρη ο συσχετισμός άρχισε να αλλάζει και οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ περνάνε στην άμυνα. Ο ιστορικός Δημήτρης Λιβιεράτος ήταν τότε επιτελικός αξιωματικός του τάγματος του ΕΛΑΣ στα Πετράλωνα. Γράφει σε μια μαρτυρία του:
Τώρα το λόγο έχουν τα ένοπλα τμήματα του Λαϊκού Στρατού. Οι ένοπλοι εργάτες, σπουδαστές, γυναίκες, άνδρες της Αθήνας, του Πειραιά και των συνοικιών. Χωρίς πολλά εφόδια, με σφαίρες μετρημένες, ορμάνε να ξεκαθαρίσουν την Αθήνα από τους εχθρούς της. Πίσω από κάθε μαχητή, σε κάθε γωνιά, στέκονται δέκα άοπλοι που παρακαλούν να πάρουν κι αυτοί όπλο να ρίξουν. Η εξόρμηση είναι τόσο θυελλώδης, ώστε όλοι οι σκοποί της πρώτης μέρας επιτυγχάνονται σε λίγες ώρες. Οι εστίες αντίστασης στις γειτονιές εξαφανίζονται. Τα αστυνομικά τμήματα καταλαμβάνονται. Οι δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ προχωράνε προς το κέντρο. Από τις Νότιες και Δυτικές συνοικίες βρίσκονται δυο βήματα από την Ομόνοια. Κι όμως η ηγεσία διστάζει. Εμποδίζει το προχώρημα, τη θύελλα των πρώτων ημερών. Δίνει έτσι καιρό στον αντίπαλο να ανασυγκροτήσει τις θέσεις του. Η Λεωφόρος Συγγρού μένει ανοιχτή και οι Άγγλοι μεταφέρουν ολόκληρη μεραρχία από το Μέτωπο της Ιταλίας για να χτυπήσει τους εργαζόμενους της Αθήνας. Ουσιαστικά, η μάχη της Αθήνας χάθηκε εκείνες τις πρώτες μέρες, όταν ο επαναστατικός ενθουσιασμός σάρωνε κάθε αντίσταση.
Πράγματι έτσι είναι. Μέχρι τις 5 Γενάρη που τα τμήματα του ΕΛΑΣ αποχώρησαν απ' την Αθήνα, οι ΕΛΑΣίτες έδωσαν τρομερές μάχες για να υπερασπίσουν τις γειτονιές και τους δρόμους τους. Ο αγγλικός στόλος και τα αεροπλάνα έριχναν 2.500 βλήματα ημερισίως στις γειτονιές της Αθήνας. Τα Παλιά Σφαγία και η Καλλιθέα τυλίχτηκαν στις φλόγες. Όταν τώρα στις διάφορες επετείους διάφοροι θυμούνται τις "αγριότητες" του ΕΛΑΣ στη μάχη, "ξεχνάνε" ότι τα βρετανικά κανόνια ισοπέδωναν τα πάντα, τα αεροπλάνα πυροβολούσαν κόσμο σε πλατείες, ότι μέχρι και στην Ακρόπολη έστηναν όλμους για να χτυπάνε από κάτω τους ΕΛΑΣίτες.
Οι βρετανικές δυνάμεις έφτασαν τις 26.000 μαζί με 200 τάνκς. Ο ΕΛΑΣ δεν μπορούσε ν' αντέξει αυτή την πίεση. Οι μεραρχίες του ΕΛΑΣ από το βουνό δεν έφτασαν στην Αθήνα. Η ηγεσία του ΚΚΕ διέταξε τις δυνάμεις του Γ.Σ. με επικεφαλής τον Άρη και το Σαράφη να κινηθεί στην Ήπειρο, για να διαλύσει τον ΕΔΕΣ, αντί να βαδίσει στην Αθήνα. Τα τμήματα που έφτασαν στην Αθήνα από τη Στερεά και την Πελοπόννησο έπεσαν στη μάχη τμηματικά, χωρίς να μπορούν να ανατρέψουν τους συσχετισμούς. Και παράλληλα υπέστησαν τρομερές απώλειες, γιατί δεν ήξεραν από μάχη σε κατοικημένους χώρους.
Η ηγεσία έδωσε τη μάχη της Αθήνας επειδή αναγκάστηκε. Και την έδωσε με τον πιο διστακτικό τρόπο. Περίμενε με αγωνία να γίνει ένα θαύμα και να ξαναμπεί στην κυβέρνηση με πιο ευνοϊκούς όρους. Όταν στις 4 Δεκέμβρη κυκλοφόρησε η φήμη ότι ο Γ. Παπανδρέου παραιτείται και αναλαμβάνει πρωθυπουργός ο Θ. Σοφούλης, επικράτησε ενθουσιασμός.
Αντίθετα, για την αντίπαλη πλευρά ο στόχος ήταν πολύ σαφής. Ο Τσόρτσιλ τηλεγραφούσε τα εξής στο στρατηγό Σκόμπι στις 5 Δεκέμβρη, πριν ακόμα τα τμήματα του ΕΛΑΣ αντιμετωπίσουν σε μάχη τα βρετανικά στρατεύματα:
Είσθε υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στην Αθήνα... Μπορείτε να εφαρμόσετε ό,τι μέτρα θέλετε. Μην διστάσετε να πυροβολήσετε εναντίον οποιουδήποτε ένοπλου... Μην διστάσετε πάντως να ενεργείτε σαν να βρίσκεστε σε κατεχόμενη πόλη, όπου έχει ξεσπάσει τοπική εξέγερση.
Ο ΕΛΑΣ αποχώρησε από την Αθήνα στις 5 Γενάρη, αλλά ουσιαστικά κρατούσε στον έλεγχό του όλη την υπόλοιπη χώρα και τη Θεσσαλονίκη. Είχε τη δυνατότητα να συνεχίσει να αντιστέκεται στα βρετανικά στρατεύματα. Αλλά η ηγεσία αποφασίζει διαφορετικά. Στις 12 Φλεβάρη, μετά από διαπραγματεύσεις δέκα ημερών, υπογράφει την περίφημη "Συμφωνία της Βάρκιζας". Από τότε, η λέξη "Βάρκιζα" έχει μείνει στο λεξιλόγιο της Αριστεράς σαν συνώνυμο του πιο αδικαιολόγητου συμβιβασμού.
Με δυο λόγια, η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ/ΚΚΕ αποδέχτηκε τον χωρίς όρους αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, κάτι το οποίο είχε αρνηθεί στις αρχές του Δεκέμβρη. Και ακόμα χειρότερα. Με το άρθρο 3 της συμφωνίας αμνηστεύονται τα "πολιτικά αδικήματα τελεσθέντα από 3ης Δεκεμβρίου" αλλά όχι και τα "αδικήματα κατά της ζωής και περιουσίας". Αυτό το "παραθυράκι" θα είναι η βάση για το διωγμό δεκάδων χιλιάδων αγωνιστών της Αριστεράς. Για παράδειγμα, μια ανάτιναξη κτηρίου για να δημιουργηθεί οδόφραγμα, άνετα μπορούσε να χαρακτηριστεί αδίκημα "κατά της περιουσίας". Τις περισσότερες φορές βέβαια δεν χρειάζονταν καν να κάνουν τα δικαστήρια τέτοιο κόπο. Οι κατηγορίες ήταν πλήρως κατασκευασμένες και εμφανώς ψευδείς.
Με τα άρθρα 7 και 8 η κυβέρνηση θα προχωρήσει σε "εκκαθαρίσεις" των δημοσίων υπαλλήλων και των σωμάτων ασφαλείας. Δηλαδή θα διώξει κάθε αριστερό και δημοκρατικό στοιχείο από κει. Και όλα αυτά με την αόριστη υπόσχεση ότι μέσα σε ένα χρόνο θα γίνει δημοψήφισμα και θα επακολουθήσουν εκλογές για συντακτική συνέλευση. Σε λίγες μέρες άρχισε η παράδοση των όπλων από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ.
Λέανδρος Μπόλαρης, Αντίσταση: Η επανάσταση που χάθηκε
